Karadeniz’in Mavi Şifası: Yaban Mersini (Vaccinium myrtillus L.)

Güncel tedavideki önemi giderek artan Vaccinium myrtillus L. Ericacae familyasına ait bir bitkidir.

Hastalıklardan korunmak, hastalıklarda iyileşme sürecini hızlandırmak amacıyla tedavide bitkisel ürünlerden (tıbbi çaylar, bitkisel ilaçlar vb.) yararlanılması “Rasyonel Fitoterapi” uygulamaları ile tüm dünyada 80’li yıllardan sonra daha da yaygınlaşmıştır. Tedavide yararlanılan bitkilerin uygun etken bileşik taşıyan kısımlarını elde etmek üzere tüm dünyada tarımı yapılmaktadır. Bunlardan en önemlilerden biri Vaccinium türleridir. Vaccinium macrocarpon Aiton. (cranberry) ve Vaccinium myrtillus L. (blueberry) en yaygın kültürü yapılan Vaccinium türleridir. Güncel tedavideki önemi giderek artan Vaccinium myrtillus L. Ericacae familyasına ait bir bitkidir. Diğer dillerde Bilberry, Blueberry, Huckleberry, Whortleberry, Heidelbeer, Myrtille olarak adlandırılmaktadır.

 

Türkiye’de Vaccinium cinsine ait 4 tür ve 1 alt tür olmak üzere 5 takson bulunmaktadır. Bunlar Vaccinium arctostaphylos L., Vaccinium myrtillus L., Vaccinium uliginosum L., Vaccinium vitis-idaea L. ve Vaccinium vitis-idaea subsp. vitis-idaea’dır.  Bitkiye Artvin’de morsivit veya mahabak; Giresun’da çalı çileği; Rize’de likapa; Rize Pazar ilçesinde kaskanaka; Rize Ardeşen ilçesinde çera (çela); Trabzon’da ligarba, lifos veya Trabzon üzümü; diğer bölgelerde ise ayı üzümü, çay üzümü, çoban üzümü olarak isimlendirilmektedir. Aktarlarda ve literatürümüzde yaban mersini olarak geçmektedir.

Ülkemizde daha çok Karadeniz Bölgesinde, kısmen de Marmara Bölgesinde doğal formları yayılış göstermektedir. Olgun taze meyveleri halk tarafından toplanarak tüketilmektedir. İçerdiği tanenden dolayı meyveleri buruk lezzetlidir. Aynı zamanda meyveler kurutularak kuru meyve şeklinde de tüketilmektedir.

 

Bitkinin tıbbi özelliği “Ortaçağ’dan” beri bilinmektedir. St. Hildegard (1098-1179) bitkiyi menstruasyonu düzenlemek amacıyla önermiştir. 16. yüzyıla kadar bitki farklı endikasyonları ile herbalistler tarafından nadiren anılmıştır. 16. yüzyılda Lonicerus, bitkinin meyve ve yapraklarının mesane taşlarında ve safra rahatsızlıklarında; yaprak özsuyunun ise skorbüt hastalığında kullanabileceğinden bahsetmektedir. II. Dünya Savaşı’nda pilotlara gece görünüşünü düzeltmek amacıyla yaban mersini meyvelerinden hazırlanan reçellerin yedirildiği söylenmektedir. Vaccinium myrtillus L., ülkemizde Kuzey Anadolu Dağları’nın ormanlarında, Dünyada ise Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın çalılık ve ormanlık dağlarında ve tepelerinde doğal olarak yetişmektedir. 

Ülkemizde kültür tiplerinin yetiştirilmesine başlanmıştır. Özellikle Rize civarında kapama bahçeler oluşturulmuştur. Kültür tiplerinde taze meyvede su oranı çok yüksek, meyve eti ince ve yumuşak olduğu için taze tüketime uygundur. Nakliyeye uygun olmayan meyvenin kurutularak tüketilmesi de aşırı su içerdiği için olası gözükmemektedir. Ancak meyve suyuna işlenebilir ve soğuk zincir ile önemli pazarlara taşınarak taze tüketime sunulabilir. 

 

Bitki botanik özellikleri açısından değerlendirildiğinde; rizomlu, yaprak döken, 30-50 cm boyunda çalı şeklinde bitkidir. Yaprakları kısa saplı, ovat eliptik şekilde, kenarları küçük testere dişlidir. Çiçek durumunu, baharda ilk çıkan 1-4. Yaprağın koltuklarından tek tek çıkan çiçekler oluşturur. Meyvesi koyu mor renkte ve mumsudur. Bitkinin çiçeklenme zamanı Mayıs-Temmuz ayları olup, meyveler olgunlaştıktan sonra Haziran-Eylül aylarında toplanır. Bitkinin kullanılan kısımları kurutulmuş yaprakları ve olgunlaşmış kurutulmuş veya taze meyveleridir. Vaccinium myrtillus L. halk arasında astrejan, tonik ve antiseptik özelliklerinden dolayı diyare, dizanteri, hemoroit, gastrointestinal enflamasyonlar ve ağız enfeksiyonlarında kullanılır. Hipoglisemik etkisinden dolayı diyabette kullanılır. Yapraklarının infüzyon veya dekoksiyonu deri enfeksiyonlarında ve yanıklarda, ağız, göz enflamasyonlarında lokal olarak uygulanmaktadır. Ülkemizde ise halk arasında kabız, antiseptik, kuvvet verici ve şeker hastalığına karşı %5 infüzyon halinde, Trabzon’da toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon dahilen bağırsak hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır.

 

Kimyasal Bileşimi Meyvelerinde; antosiyanozitler ,antosiyaninler, tanenler, meyve asitleri, iridoitler, kafeik asit türevleri bulunmaktadır. Yapraklarında ise; kateşik tanenler, flavonoitler, iridoit, monoterpenler, kafeik asit türevleri, fenolik asitler bulunmaktadır.

Genel Kullanım Alanları: Dahilen hipertansiyon ve diyabete bağlı gelişen retinopati; periferal vasküler rahatsızlıkla, purpura; kapiler yetmezlik, venöz yetmezlik ve hemoroit gibi vasküler rahatsızlıklarda; bağırsak enfeksiyonu sonucu oluşan diyare gibi temel kullanım alanlarına sahip olup ayrıca görüş kaybı, katarakt, makula dejenerasyonu, dismenore, cerrahi müdahale sonrası gelişen kanamayı azaltma gibi kullanım alanlarına da sahiptir. 

Haricen, ağız ve boğazdaki mukoz membranların hafif enflamasyonlarında gargara olarak ve yara ve yanıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Yapraklarının yanıklarda, deri rahatsızlıklarında, göz enflasmayonu ve boğaz ağrısında; silme amaçlı ve sıkılaştırıcı olarak yıkama çözeltileri halinde haricen kullanımı kayıtlıdır. Yaban mersini yaprakları yüksek oranda flavonol bileşikleri içerdiğinden dolayı kozmetik ürünler açısından önemli bir kaynaktır.

 

Araştırmalara dayalı etkileri: Meyveleri, yara iyi edici, antiaterosklerotik, antioksidan, antienflamatuar, antiülser, astrenjan, kollajen stabilize edici, yaralanmaya bağlı damar geçirgenliğini azaltıcı, kapiler damar geçirgenlik ve kırılganlığına karşı damar koruyucu, kanser hücrelerinde apoptozisi indükleyici, üriner sistem enfeksiyonlarını önleyici, retinal kanamayı azaltıcı, gece görüşünü iyileştirici ve karanlığa adaptasyonu üzerine pozitif etki; histamin, prostoglandin, ve lökotrienler gibi pro-enflamasyon bileşiklerin salınımını ve sentezini önleyici etkilere sahiptir. Yaprakları antiviral ve lipit düşürücü etkiye ve içerdiği kromdan dolayı yüksek şeker seviyesini kontrol altında tutucu etkiye sahiptir.

 

Sonuç olarak; Vaccinium myrtillus L. meyveleri ve meyvelerden hazırlanan fitofarmasötikler zengin antosiyan içeriği nedeniyle güçlü antioksidan etkisiyle başta göz kılcal damarları üzerinde olmak üzere kılcal damarları güçlendirmekte ve tip-2 diyabet ve yaşlılığa bağlı göz rahatsızlıklarında destekleyici olarak kullanımı tüm dünyada benimsenmektedir. Geniş ölçüde kültürü yapılan Vaccinium myrtillus L. bitkisinin meyveleri üzerinde araştırmalar daha da yoğunlaşmaktadır. Türkiye’de de kültürüne başlanmış olup elde edilen meyvelerin antosiyan içerikleri ile antioksidan etkileri üzerinde araştırmalarımız devam etmektedir.

 

Kaynaklar:

1. Schulz,V., (1996).  Rationale Phytotherapie, Springer Verlag, Berlin

2. http://www.biriz.biz/rize/likapa/index.htm

3. Morazzoni,P., Bombardelli, E. (1996). Vaccinium myrtillus L. Fitoterapia., 67: 3-29.

4. Canter, P.H, Ernst, E. (2004). Antocyanosides of Vaccinium myrtillus L. for night-vision-A systematic review of placebo-controlled trials. Survey of Ophthalm, 49;1:38-50.

5. Demirezer, L.Ö. (2007).Tedavide Kullanılan Bitkiler. Nobel Tıp Kitapevi, İstanbul.

6. Baytop, T.(1999).Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Nobel Tıp Kitapevi, İstanbul. 

7. Tuzlacı, E. (2006).”Şifa niyetine” Türkiye’nin Bitkisel Halk İlaçları. Melisa Matbaacılık İstanbul. 

8. Gruenwald,J., Brendler,T., Jaenicke, C. (2000). PDR for Herbal Medicines. (2.ed.) New Jersey, Medical Economics Company.

9. Ichiyanagi,T., Hatano,Y.,Matsugo,S.,Konishi,T. (2004). Structural depedence of HPLC seperation Pattern of anthocyanins from bilberry.  Chem Pharm Bull, 52: (2), 628-630.

10. Morazzoni,P., Magistretti,M.J. (1990). Activity of Myrtocyan ® ,an anthocyanoside complex from Vaccinium myrtillus L. (VMA),on platelet aggregation and adhesiveness. Fitoterapia, 61: 13-21.

11. Blumenthal, M. (2003). The ABC  Clinical Guide to Herbs.Texas,American Botanical Council.

12. Escop Monographs the scientific foundation for herbal medicines (2003). New York. Thieme.

13. Meriçli ,F., Meriçli A.H., Sarıyar G., Sütlüpınar, N., Mat. A. (2004). Tıbbi çay reçeteleri. Tüm Eczacı Kooperatifleri Birliği.

14. Rahman, MM, Ichiyanagi,T., Komiyama,T., Sato,S., Konishi,T. (2008). Effects of anthocyanins on psychological stres-induced oxidative stres and neurotransmitter status. J Agric Food Chem, 56: (16), 7574-7550.

15. Magistretti, MJ., Conti, M. Cristoni, A. (1988). Antiulcer activity of an anthocyanidin from Vaccinium myrtillus L. Arzneim.-Forsch./Drug.Res, 38: 1, 686-691.