Daphne (Defne)
Defne, antik dönem mitolojilerinin konusu olan, birçok sanat eserinde işlenen ve gündelik hayatta, çeşitli biçimlerde sık kullanılan bitkilerden biridir.
Laurus nobilis
Laurus (Latince), Daphne (Grekçe).
Anavatanı Anadolu ve Balkanlar olarak gösterilmektedir (Fig. 1).
Defne, antik dönem mitolojilerinin konusu olan, birçok sanat eserinde işlenen ve gündelik hayatta, çeşitli biçimlerde sık kullanılan bitkilerden biridir.
Antik mitolojide, “güzeller güzeli bir nympha” olarak geçen Daphne (Grekçe: Δάφνη), kendini Gaia’ya (Toprak Ana) adadığından erkeklerden kaçmaktadır. Daphne’yi gören Apollon aşık olur, peşine düşer. Apollon, O’nu tam yakaladığı anda, babası olan ırmağa yakararak, kurtarmasını ister. Bunun üzerine, Defne ağacına dönüşür (Fig. 2, 3). Tanrı Apollon, bundan sonra defne ağacını, kendi kutsal ağacı olarak benimser, sazını çalar, Mousa’ların korosunu yönetirken başında defne ağacının yapraklarından oluşan bir çelenk takar (Fig.4 ).
Güneşli yerleri seven bir bitki olması nedeniyle, “güneş tanrısı” olarak da anılan Apollon ile ilişkilendirilmesi açısından dikkate değerdir (Fig. 5 ) Kehanet/bilicilik niteliği taşıyan Apollon’a ait önemli birkaç kehanet merkezinden biri olan Delphi’de, kahin kadın genellikle elinde defne tutar biçimde ya da başında çelengi ile gösterilmiştir (Fig.6 Atina, Kırmızı figür tekniğinde bir kyliks /kase, Kodros Ressamı, M.Ö. 440-430).
Tanrı Apollon, Yunanistan’da “Apollon Daphnephoros” adıyla anılmıştır. Apollon’un kutsal bitkisi defnedir ve Boeotialılar tarafından her dokuz yılda bir Apollon onuruna, “Daphnephoria” (Defne Taşıyanlar) Festivali düzenlemişlerdir. Benzer bir festival Thebes’te de kutlanmıştır (Fig. 7, 8).
Coğrafyacı Strabon, “Geographika” isimli eserinin, XV. Kitap 3. Bölümünde, Kızıl Deniz boyunca defne ve zeytin yetiştiğinden söz etmektedir. Plinius ve Theprastus, ise, Kızıl Deniz’de defne ağaçlarının olduğundan, Roma imparatoru Tiberius’un, ışıktan korunmak için, defne çelengi taktığını belirtmektedir (Fig. 9). Şair Ovidius da, defne ağacından esinlenmiştir (Fig. 10).
Antik dönemde ilaç yapımında kullanılan bitkilerden biridir. Dioscorides (M.S. 40-90), defne yapraklarının mide, ağız yaraları, iltihap ve akrep sokmalarında kullanıldığını belirtmektedir. Plinius, defnenin tedavide kullanıldığından söz eder(HN, 23, 152.-8).
Antik toplumlarda defne sembolik olarak çok çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Cenaze törenlerinde, M.Ö. 8. yüzyıldan Roma İmparatorluk döneminin sonuna dek, erkek ve kadınların ellerinde taşıdıkları defne dalları ya da çelenkleri, mezar taşları veya mezar odalarında betimlenmişlerdir (Fig. 11, 12 )
Sportif karşılaşmalarda kazanan sporcuyu ya da bir kente iyiliği geçen kişiyi onurlandırmak amacıyla kullanılmıştır. Günümüzde bazı kültürlerde defne hala, bazı uzmanlık derecelerinin sembolü olarak kullanılmaya devam etmektedir (Fig. 13, 14).
Defne, Roma İmparatorluğu’nda birçok kullanım alanı olan bir bitkidir. Roma İmparatorluğu’nda, komutanların, askerlere defne ormanlarına gitmeleri yasaklamışlardır. Roma’da bir savaşı kazanan asker, komutan ya da yöneticinin zaferinin işareti olarak kullanılmıştır (Fig.15 ). Şair ve yazarlar, defneden yapılmış bir taç taktıkları bilinmektedir.
Ayrıca yine Roma’da defnenin, popüler bir bahçe bitkisi olduğu, antik yazarların anlatımlarından bilinmekte, duvar resimleri ve mozaiklerde görülmektedir (Fig. 16, 17). Defnenin, Akdeniz uygarlıklarında benzer amaçlarla kullanıldığına ait çok sayıda kanıt bulunmaktadır.
Antik Akdeniz uygarlıklarında, defne, yemeklerde sıklıkla kullanılmıştır. Romalı gurme Apicius’un reçetelerinde defne yer almaktadır. Cato, De Agri Cultura’da, ekmek, peynir ve şarap tariflerinde defne kullanmıştır. Bu tür peynirli ekmeklerden biri “libum” olarak adlandırılmaktadır. Defnenin, güç kazanmak için yendiğinden, Romalı şair ve yazar Tibullus söz etmektedir (Fig. 18).
Parfüm ve sabun yapımında kullanıldığı antik yazarların anlatımlarından bilinmektedir. Plinius, on bir çeşit defne sayar ve bunun parfüm üretiminde kullanımdan söz eder. Roma İmparatorluk döneminde, hamamlarda masaj yağı olarak kullanılmıştır.
Kıbrıs’ta kazı yapan arkeologlar, Bronz Çağ’a ait bir parfüm işliği bulmuşlar ve yapılan incelemelerde, kullanılan on iki içerikten birinin defne olduğunu saptamışlardır.
Yakın geçmişimizde, Anadolu’da, zeybekler arasında defne ağacının özel bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Dağlarda yetişen bu güzel kokulu ve yeşil yapraklı bitki, zeybekler arasında “teknel” ya da “ölüm ağacı” olarak adlandırılmıştır. Zeybekliğe terfi törenleri, defne ağacının çevresinde gerçekleştirilmiştir. Bu törenler sırasında, zeybekler defne ağacının çevresinde toplanır, “zeybek” adayı ayakta durur ve tören sonunda zeybeklerin başı olan “efe”, yatağanını defne ağacına saplar ve zeybek adayı “kızan” bunun altından yedi kere geçer, efe yatağanını ağaçtan çektikten sonra tören tamamlanır. Efeler’in defne ağacındaki öldürücü niteliğini bildikleri için, defne ağacının çok olduğu yerlerde pek dolaşmadıkları da bilinmektedir.
Antik dönemde olduğu gibi, günümüzde de defnenin benzer amaçlarla kullanımının devam ettiği görülmektedir. Özellikle, önemli bir tıbbi ve aromatik bitki olması nedeniyle, kozmetik, sabun ve boya endüstrisinde kullanılmaktadır. Türkiye’de özellikle Hatay İli, Antakya İlçesi- Harbiye’de çok sayıda defne ağaçları bulunmaktadır ve Hatay, defne sabunları ile ünlüdür (Fig. 19, 20).
Defne ağacı etkili kokusu dolayısıyla, arı peteklerinde, elbise, halı ve kilimleri güveden korumada, çamaşırların güzel kokmasını sağlamada kullanılmaktadır. Türkiye’nin defne ihracatında dünyada ilk sırada olduğu belirtilmektedir.
SUMMMARY
Laurus nobilis (laurel) was originated from Meditarranean and Balkans. It was used in cooking, perfume industry, bath and medical threatments in ancient times.
Daphne, was the plant of Apollon in classical mythology. It was the beautiful nymphe and she was attracted inttention of Apollon. Apollon felt in love. But the girl never responded his love. Apollon, followed her and when he catched the Daphne, she turned into a laurel. Laurel was became an important symbol of impossible love from ancient times.
Laurel was used a symbol of victory of soldiers and kings. Also, laurel wreath was used by the athlets, writers and poets.
Keywords: Ancient, Archaeology, Anatolia, Daphne, Laurel.
Kaynakça
Apicius, De re Coquinaria, İngilizcesi: Walter M. Hill, 1936.
Cato, De Agri Cultura, William Davis Hooper (tr.). Marcus Porcius Cato, "On Agriculture" Harvard: Loeb Classical Library, 1934.
Dioscorides, De Materia Medica, İngilizcesi: Lily Y. Beck, Hildesheim: Olms-Weidman, 2005.
John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed.
Plinius, Naturalis Historia
Pliny the Elder, The Natural History, John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed., 1855.
Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, 1984.
Dorothea Lynde Dix, The Garland of Flora, Boston, 1829.
Ergün Veren, “Efelik Müessesesinde Zeybekliğe Terfi Etme ve Yemin Töreni”, Acta Turcica, 2014, 6,2,
Eyyüp Karaoğul, Murat Ertaş, Ertuğrul AltuntaŞ, M. Hakkı ALMA, “Karadeniz ve Akdeniz Bölgesinde Yetişen Defne (Laurus nobilis)’nin Kimyasal İçeriği”, I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş, KSÜ Mühendislik Bil. Der., Özel Sayı, 2012, 74-76.
Frederick J. Simoons, Plants of Life, Plants of Death, University of Wisconsin Press, 1998.
Gülay Mirzaoğlu, “Zeybeklik Geleneği Bağlamında Efe, Zeybek ve Kızan: Kavramlar, Tanımlar ve Törenler”, Acta Turcica, 2014, 6, 2.
Hasan Torlak, “Anadolu Kültüründe Defne Ağacı”, Yolculuk, Ocak 2011, Sayı 79, 95-97.
Jeanne D’andrea, Anceint Herbs in the J. Paul Getty Museum Gardens, California, 1982.
Jennifer Lynn Larson, Ancient Greek Cults: A Guide”, New York, 2007.
Jon D. Mikalson, Ancient Greek Religion,
Sait Çelik, Ökkeş Yılmaz, “ Defne (Laurus nobilis L.) . Yaprak ve Meyvesinin yağ Asitleri Bileşimi”, GIDA, 1996, 21(3), 165-167.
Sheila Ann Byl, The Essence and Use of Perfume in Ancıent Egypt, MA, California, 2012.
Wilhelmine Feemster Jashemski, Frederick G. Meyer, The Natural History of Pompeii, Cambridge University Press, 2002.
Yusuf Kılıç, Serkan Başol, “Hitit Büyü Metinlerinde Geçen Bazı Otsu Bitkiler, Ağaç Türleri ve Ahşap Nesneler”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Ağustos, 2015, Cilt:2/Sayı:6.
Yusuf Kılıç, Serkan Başol, “Hitit Büyü Metinlerinde Geçen Bazı Otsu Bitkiler, Ağaç Türleri ve Ahşap Nesneler”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Academic Journal of History and Idea, Ağustos, 2015, Volume: 2, 6, 28-58.
Web kaynakları:
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+toc
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/e/roman/texts/apicius/home.html
http://www.milliyet.com.tr/turkiye-dunyaya-defne-yapragi-ihrac-bursa-yerelhaber-512006/
http://www.haberler.com/defne-ihracati-markayla-sicrayacak-6948683-haberi/
http://www.hurriyet.com.tr/abdliler-defne-yapragini-sevdi-22665419
https://www.cihan.com.tr/tr/sifali-bitkilerden-100-milyon-dolarlik-ihracat-1895892.htm
