Lityazol Cemil ve Şevketi Bostan
Şevketi bostan ülkemizin birçok yerinde bulunmasına rağmen, sebze olarak değerlendirilmesi Ege Bölgesinde, İzmir ve çevresinde yaygındır.
Şevketi bostan ülkemizin birçok yerinde bulunmasına rağmen, sebze olarak değerlendirilmesi Ege Bölgesinde, İzmir ve çevresinde yaygındır. Yararlanılan kısım genellikle kök kabuğu ve taze rozet yapraklardır. Bazı yerlerde rozet yaprakların orta damarları da yaprak ayalarından sıyrılarak tüketilmektedir. Tüketim şekli genellikle kuzu etli terbiyeli yemek veya haşlandıktan sonra sade ya da yoğurtlu zeytinyağlı salata şeklindedir. Ülkemiz dışında Batı Avrupa’nın birçok yerinde kök kabukları ve rozet yaprakları sebze olarak tüketilmektedir. Avrupa’daki kullanımı oldukça eskiye dayanmakta olup 11. yüzyıla kadar gitmektedir. Kıbrıs ve İtalya’da da benzer şekilde geleneksel bazı çorbalarda ve özel yemeklerin yapımlarında kullanıldığı bilinmektedir.
Şevketi bostan gıda olarak tüketilmesi yanında, tıbbi özellikleri de olan bir bitkidir. Kök ve toprak üstü kısımları idrar arttırıcı ve taş düşürücü amaçlarla kullanılmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de ruhsatlı ilaç yapımında kullanılmış birkaç bitkiden birisi olduğu bilinmektedir. Köklerinden yapılan ilaç “Lityazol Cemil” ismi ile ruhsat almıştır. İlacın böbrek taşı, pelvis renalis taşı, üreter ve mesane taşı düşürmede oldukça etkili olduğu klinik denemeler sonucu ortaya konmuştur. İlacı elde eden ve ruhsatlandırıp 60 yıl boyunca insanların hizmetine sunarak şifa bulmalarını sağlayan rahmetli Dr. Cemil ŞENER’dir. Şevketi bostanın kuru kök kabuklarından elde ettiği ilacın koyu kahverengi kıvamlı akışkan bir ekstre olduğu bilinmektedir. Lityazol Cemil Manisa’da kurulan bir imalathanede uzun süre üretilmiş, daha sonra hammadde sıkıntısı nedeniyle üretimden vazgeçilmiştir.
Bitkinin kök kabuklarının petrol eterli ekstresinden n-nonako-san, α-amirin asetat, α-amirin, α-amirenon, sterol karışımı ve α-amirin tetratriacontanat; kloroform ektresinden oleanolik asit, multiflorenol asetat, multiflorenol, sitosteril-3- α-D-glikozit; alkol ekstresinden ise fruktoz, galaktoz ve mannitol’ün izole edildiği bildirilmiştir. Böbrek taşı düşürücü etkinin taraksasteril asetat adlı triterpenik saponinden kaynaklandığı bildirilmiştir. Bu etken madde alındıktan bir süre sonra barsak ve böbrek yollarında ani kasılma ve gevşemelere neden olmaktadır. Böbrek taşlarını düşürmesinin bu etki nedeniyle olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca kök ve yapraklarında barındırdığı glikosidler, biyoaktif azot bileşikleri, kafeol, flavanoidler, rozmarinik asit ve beta karoten nedeniyle anti artik, antibakteriyel, antiherpetik, anti emflomatuar, anti spazmik özellikler taşıdığı, kolon, böbrek ve akciğer kanserlerinde anti tümöral etkilere sahip olduğu bildirilmektedir. Halk arasında da bağırsak iltihabı ve kansere karşı kullanılmaktadır.
Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünde Dr. Ali Osman SARI ve arkadaşları tarafından hazırlanan Tübitak projesi ile bitki kültüre alınmış ve kök yapısı göz önüne alınarak seleksiyon yolu ile çeşit adayı geliştirilmiştir. Geliştirilen tohumluk bölge çiftçisine tanıtılarak şevketi bostan tarımının başlatılması ve geliştirilmesi sağlanmıştır. Şu anda İzmir ilinde yaklaşık 400 da alanda şevketi bostan tarımı yapılmaktadır. Günümüzde yerel pazarlarda sebze olarak satılan şevketi bostanların tamamına yakını tarla üretiminden elde edilmektedir. Böylece doğadan sökülen bu bitkinin tahribatı önlenerek, bölge çiftçisine de alternatif bir ürün sunulmuştur. Diğer taraftan bitkinin yeniden ilaç sanayine kazandırılması ve farklı fitokimyasal özelliklerinin belirlenmesi için çalışmalar devam etmektedir.
KAYNAKLAR
Abak, K., and A. Düzenli. 1989. Use of some wild plants as vegetables in Turkey. Acta Horticulturae. 242: 107- 114.
Başer, K. H. C. 1993. 60 yıllık bir Türk bitkisel ilacı Lityazol Cemil, TAB Bülteni. 7-8: 13 18.
Baytop, T. 1999. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul Üniversitesi, Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul. s. 198.
Berkan T. 1977. Şevketi Bostan Bitkisinde Yapılan Farmakolojik Çalışmalar (PhD.). Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji Kürsüsü, Bornova, İzmir.
Davis, P. H. 1975. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. University Press, Edinburg, UK. 5: 624-625.
Demir, İ. ve İ. Turgut. 1999. Genel Bitki Islahı. s. 451. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 496. Bornova, İzmir.
Erciyas, E. 1989. Scolymus hispanicus L. (Compositae) Bitkisi Üzerinde Fitokimyasal Araştırmalar, (PhD.). Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Kimya Ana Bilim Dalı, Bornova, İzmir.
Eşiyok, D., S. Ötles, and E. Akçiçek. 2004. Herbs as a food source in Turkey. Asian Pasific Journal of Cancer Prevention. 5: 334-339.
Fehr, W. R. 1993. Principles of Cultivar Development, Theory and Technique, Vol. 1. Department of Agronomy, Iowa State University, Ames, Iowa 50011 USA. Pp: 172.
Guarrera, P. M. 2003. Food medicine and minor nourishment in the folk traditions of Central Italy (Marche, Abruzzo and Latium). Fitoterapia. 74: 515–544.
Kırımer, N., Z. Tunalıer, K. H. C. Başer, and İ. Cingi. 1997. Antispasmotic and spasmogenic effects of Scolymus hispanicus and taraxasteryl acetate on ileum preparations. Planta Medica. 63: 556-558.
Nuez, F., J. E. Hernandez Bermejo. 1994. Neglected horticultural crops. p. 303-332. In Neglected Crops: 1492 from a Different Perspective.
Hernando Bermejo, J. E., and J. Leon. (Eds.). Plant Production and Protection Series No. 26, FAO, Rome, Italy.
Paraskeva, D. and A. C. Hadjıchambia. 2006. An ethnobotanical survey of wild edible plants of Paphos and Larnaca countryside of Cyprus. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 2006. 2:34doi: 10.1186/ 1746-4269-2-34.
http://www.ethnobiomed.com/content/2/1/34
Pieroni, A., S. Nebel, C. Quavec, H. Münz, and M. Heinrich. 2002. Ethnopharmacology of liakra: traditional weedy vegetables of the Arbereshe of the Vulture area in southern Italy. Journal of Ethnopharmacology. 81: 165-185.
Sari, A. O. and M. Tutar. 2009. Effects of light, cold storage and temperature on seed germination of golden thistle (Scolymus hispanicus L.). Journal of Herbs Spices Medicinal & Aromatic Plants. 15(4): 318-325.
Sarı, A. O., B. Oğuz, A. Bilgiç, N. Tort, A. Güvensen ve S. G. Şenol. 2010. Ege ve Güney Marmara bölgelerinde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler. Anadolu J. Of AARI. 20(2):1-21.
Ulubelen, A., and T. Berkant. 1977. Triterpenic and steroidal compounds of Cnicus benedictus. Planta Medica. 31: 375-377.
Vavilov, N. I. 1994. The phyto-geographical basis for plant breeding. p: 344. In Origin and Geography of Cultivated Plants, ed: Dorofeyev, V.F., Cambridge University Press, U.K.
