Coğrafi İşaret Algısı

Coğrafi işaretler, ürünlerin üzerinde kullanılan, ürünün özel konumu ve coğrafi orjinini belirten, kaliteyi vurgulayan amblemlerdir.

Coğrafi işaret’i terim olarak bilmemize ragmen, esas anlamını kaçırmaktayız. Coğrafi işaret Coğrafi işaretler, ürünlerin üzerinde kullanılan, ürünün özel konumu ve coğrafi orjinini belirten, kaliteyi vurgulayan amblemlerdir.  Coğrafi işaret’li ürünlere baktığımızda, onların kendi doğal coğrafyasında yetiştiğini yada üretildiğini, diğer ürünlerden farklı kaliteye sahip olduğunu anlayabiliriz. Diğer bir deyişle, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren ad veya işaretler” olarak algılayabiliriz.

Bazı coğrafi işaretli ürünler yetiştiği bölgeden isimleri alır. Örneğin; rokfor mavi peynir, darjeeling siyah çay, konyak, tekila gibi örnekler sayabiliriz. Bazı coğrafi işaretli ürünlerin bazıları bulunduğu bölgeden isimlerini almaz. Vinho verde, argan yağı gibi (WİPO, 2007).

Dünya’daki coğrafi işaret örneklerine baktığımızda, Örneğin, İsveç saatleri, yapımındaki kalite kriterlerini İsveç saati yapan kişiler belirlemiştir. İsveçliler, tüm dünyadaki saatin ününde oldukça memnundurlar. Yapımındaki kriterler tüm dünyada standarttır ve coğrafi işaret almıştır. Coğrafi işaretli ürünlerde önemli olan temel nokta belli bir standartta üretimin olmasıdır. 

İsveç saatlerindeki standardizasyonda; 1) Saatte coğrafi işaret olarak ‘’Swisszerland yada Swiss’’ kullanılır. 2) Saatin motor sistemi İsveçte üretilir. 3) Üretimden sonraki denetim İsveç’te yapılır. 4) Üretim maliyetlerinin en az % 60 İsveç’te giderilir. (Anonymous, 1971). 

Dünya örneklerinden bir başka örneğe baktığımızda; Peruda Chulucanas bölgesinde,  ‘’Chulucanas’’ adı verilen çömlek yapılmaktadır. Çömleğin tek tip standardı vardır. Yerel ürün olan kil, kum, mango yaprakları ve belirli bir sıcaklık’ta  yapılır ve tek bir standarttadır. Kil içeriğinde iki form bulunur. Sarı kil içeriği (arcilla amarilla), siyah kil içeriği (arcilla negra) bulunur. Kilin bu farklı içeriklerinin olması kile sadece yoğrulabilirlik değil, aynı zamanda organik içerikleri demir oksit ve içindeki organik atıkları sayesinde bu maddeler kilin içinde yandığında, kile parlaklık vermektedir. Chuluscanas’taki seramikçiler atadan kalma farklı teknıkler kullanmaktadır.  Ham Kili parçalar halinde kalıplara yatırıp, tahta paletlerle yada taşlarla şekil vermektedirler. Kil ilk rengini, yaprak ve toprak pigmentlerinden yani doğal kaynaklarından almaktadır. Ham kil parçaları fırınlarda mango yaprakları ile yanmaktadır ve karakteristik siyah rengi almaktadır. 

Zeytin ve zeytinyağında da coğrafi işaret oldukça önemlidir. Yöresel zeytinyağı üretiminin yerel becerilerini korumak ve değerlendirmek, üretim yöresinin uluslararası bilinirliğini sağlamak ve markalaşmasına yardımcı olmaktadır. Bu çerçevede, tek başına coğrafi işareti, kısa sürede fiyat artışına sebep olup ekonomik değer artışına fiyat artışıyla doğrudan etki edecek bir araç görmekten çok, coğrafi işareti, kırsal kalkınmada önemli bir araç görmek gerekmektedir. 

Türkiye’de zeytin coğrafi işaret alınabilmesi yapılan çalışmalardan biri, Tübitak – Butal’da Gemlik ve Akhisar’da üretilen sofralık zeytin kabuklarının kesit tespit analizi yapılmış, kabuk kesitini hassas bir şekilde tespit etmek amacıyla kabuklardan düzgün kesit alabilmek üzere zeytin kabukları sıvı parafine batırılmış, donmaları beklenmiş ve donmalarından sonra mikroton yardımı ile hassas bir şekilde kesilmiştir. Kesilen zeytin kabuklarına elektron mikroskobu yardımıyla bakılmış ve farklı noktalarından kabuk kalınlığı ölçümü yapılmıştır. Gemlik yöresinde yetiştirilen Gemlik Zeytinlerinin kabuğunun diğer yörelerde yetiştirilen Gemlik zeytinlerinin kabuklarından 10 mikron daha ince olduğu tespit edilmiştir. Çekirdekler arasında her hangi bir fark bulunamamıştır. Ancak bu çalışma zeytinin coğrafi işaret alabilmesi yetersiz bir çalışmadır. Sadece kabuk kalınlığı ölçümü ile bir çeşide coğrafi işaret alabilmek, başka bölgelerdeki aynı çeşit açısından haksız rekabet oluşturmaktadır (Dokuzlu, 2017).

Yurtdışında yapılan bir çalışmaya göre ise, zeytinyağı (cv. Koroneiki) örneklerinin güney Yunanistan'ın üç bölgesinden (Peloponnesus, Girit ve Zakynthos) ve beş hasat yılında toplanan (2001−2006) coğrafi işaret alınabilmesi için numuneler toplanmıştır.  Tüm numuneler 1H ve 31P NMR spektroskopisi ile kimyasal olarak analiz edilmiş ve yağ asitleri, fenolikler, diasilgliseroller, toplam serbest steroller, serbest asitlik ve iyot sayısı içerisindeki içeriklerine göre karakterize edilmiştir. Analiz, üç bölge seviyesindeki coğrafi tahminin çok yüksek (% 87) olduğunu ve Girit'teki bölgelerde bulunan zeytinyağlarının daha kaliteli ve farklı olduğunu tespit etmiştir (Petrakis, 2008). Yurtdışında yapılan başka bir çalışmada ise, zeytinyağı (cv. Koroneiki) örneklerinin güney Yunanistan'ın üç bölgesinden (Peloponnesus, Girit ve Zakynthos) ve beş hasat yılında toplanan (2001−2006) coğrafi işaret alınabilmesi için numuneler toplanmıştır.  Tüm numuneler 1H ve 31P NMR spektroskopisi ile kimyasal olarak analiz edilmiş ve yağ asitleri, fenolikler, diasilgliseroller, toplam serbest steroller, serbest asitlik ve iyot sayısı içerisindeki içeriklerine göre karakterize edilmiştir. Analiz, üç bölge seviyesindeki coğrafi tahminin çok yüksek (% 87) olduğunu ve Girit'teki bölgelerde bulunan zeytinyağlarının daha kaliteli ve farklı olduğunu tespit etmiştir (Petrakis, 2008). 

Coğrafi işaretle ilgili en büyük eksiklik ise; eğitimlerle coğrafi işaret kavramının tam olarak öğretilememesi ve bu konuda tüketici bilincinin oluşmamasıdır. Örneğin, Akhisar bölgesi, Domat ve Uslu zeytin’ine coğrafi işaret almasına rağmen, yöredekiler ve tüketicilerde coğrafi işaretli ürün bilinci oluşmadığı için Akhisar bölgesinde coğrafi işaret etiketi çalışmamaktadır.

Coğrafi işaret, İşgücü ve ortak marka üretimiyle ürünün niş pazarlarda yer bulması ve üretim bölgesinin tanınırlığının artırılması ile kırsal kalkınmanın önemli bileşeni olan agro-turizm ve eko-turizm çerçevesinde de ekonomik katkı sağlanması hedeflenmektedir. Coğrafi işaret, ürünün rekabet gücünü güçlendirerek kırsal ve yerel kalkınmayı canlandırmak, düzeyini yükseltmek, tüketici ürünün kökeni, izlenebilirliği, kalitesi konularında güvence vermek ve biyoçeşitliliği koruyabilmek açısından önemlidir.

Son olarak, coğrafi işaretler, geleneksel kültürün yansımasıdır. Kuşaklardan kuşaklara aktarılan anlamlı bir mirastır. Hep birlikte bu mirasa sahip çıkmak boynumuzun borcudur…