Anemon – Taçlı Dağ Lalesi

Türkiye’de, dağ lalesi, taçlı kırlalesi, rüzgar çiçeği, güllale olarak da anılır. Düğünçiçeğigiller familyasından endemik olmayan, çok yıllık bitkidir.

Plantae, Takım : Ranunculales, Familya : Ranunculaceae, Cins : Anemone

Grekçe : Anemônê. Rüzgar çiçeği.  

Türkiye’de, dağ lalesi, taçlı kırlalesi, rüzgar çiçeği, güllale olarak da anılır.  

Düğünçiçeğigiller familyasından endemik olmayan,  çok yıllık bitkidir. Yaklaşık 200 kadar türü bilinir. Boyu 15-30 cm arasındadır. Beyaz, eflatun, kırmızı, mavi, mor, pembe renklerdedir. Kayalık yamaçlarda yetişir. Geceleri yaprakları kapanır ve sabah açar. 

Anemone de caen

Antik mitolojide Adonis ve Aphrodite ile ilişkilendirilmiştir. İki aşık avlanmaya giderler. Adonis ağaçlıklara ordan ormana doğru oyunu götürür. Tanrıça, kuğu arabasında, avcı kıyafeti ile Adonis’in arkasındadır. Aphrodite’nin eski aşkı savaş tanrısı Ares, kıskançlık duyar ve domuz kılığına girerek Adonis’e saldırır ve öldürür. Aphrodite Adonis’i arabasına alır fakat ruhu çoktan yeraltına inmiştir. Üzüntüden nektar döker ve her bir nektar damlasının döküldüğü yerde anemonlar çıkar.   Anemon’un yılın ilk ılık rüzgarlarıyla açması ve kısa ömürlü olması, antik Grek ve Roma kültürlerinde, ölümle ilişkili tutulmasına neden olmuştur; aynı zamanda doğanın yeniden uyanışını simgelemektedir.    

Greko-Roma mozaiği

Adonis kültü, “Doğulu” olarak görülmüştür. Sümer ve Hitit kaynaklarında geçtiği belirtilmektedir (Attis, Adonis, Telepinus). Phrygialı bir tanrı olarak da bilinmektedir ve MÖ 5. yüzyılda Kıbrıs aracılığıyla Hellas’a geçtiği belirtilmektedir.  Atina’da kadınlar tarafından yılda iki kez onuruna festivaller düzenlenmiş, Mısır’da Aleksandria’da Aphrodite ile Adonis’in evliliği kutlanmıştır. Karia’da Alinda antik kentinde de bir Adonis kültünden söz edilir. Stephanos Byzantios tarafından anılan “ adonion”un belki de Adonis ve Aphrodite için yapılan tapınak ya da temenos olduğu düşünülmektedir. Attis-Kybele mitosu gibi, Anadolu’da popülerdir. 

Anazarboslu Dioscorides (MS 40- 90), üç çeşidini sayar. İlki hemeros olarak isimlendirdiği Anemone coronaria, ikincisi A.stellata ve üçüncüsü A. nemorosa ya da Ağaç Anemon’u.  Burun deliklerine damlatıldığında, suyunun başı temizlediğinden, sapları çiğnendiğinde balgamı yerinden oynattığından ve şaraba damlatıldığında iltihap ve göz rahatsızlıklarına iyi geldiğinden söz eder.  Ayrıca anemonun yaprakları ve saplarının, kadınlarda sütün durmasını engellediği ve menstrual boşaltımı arttırdığı belirtilmektedir.  

M.Ö.5.yüzyıldan kırmızı figür tekniği, hydria

Ovidius’un  (MÖ 43- MS 17/18) şiirlerine konu olmuştur. Plinius Secundus da ( MS 23-79)  amenon’un rüzgarla birlikte açtığından söz etmiştir. Romalılar, anemonları tören altarlarını süslemede kullanmışlar ve bu çiçeği özel olarak yetiştirmişlerdir. 

Anemon’un çeşitli faydaları olabildiği gibi,  insan ve yaban hayatı için zararları da olabilir. Geçmişten günümüze çeşitli tıbbi reçetelerde kullanılmıştır. Özellikle antikanser etkisinden söz edilmektedir.   

Eski ve Yeni Türk edebiyatına konu olmuştur.   Genellikle en çok vurgulanan lalenin kırmızı rengidir. Sevgilinin utangaçlıktan kızaran yanakları Lalenin ortasındaki siyahlık sevgilinin yanaklarını kıskanma veya onlara özenme sonucunda ortaya çıkan bir yara olarak gösterilmiş ya da bazen üzerinde siyah ben bulunan bir yüz olarak düşünülmüştür. 

Summary

A perennial spring-flowering bulb with delicate blood-red flowers. Their seed is carried on the wind, hence the ancient Greek name for the flower, anemone (from anemos, the wind). The flower is linked with the mythos of Adonis-Aphrodite. Anemone is the symbol of the blood of Adonis. Ancient writers Herodotos, Dioscorides, Plinius mentiones anemones. Anemone species are used in various traditional medical system from ancient times.  

Kaynakça

Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, 1984. 

Dioscorides, De Materia Medica, Perseus Digital Library. 

Dioscorides, De Materia Medica, İngilizcesi: John Goodyer, New York, 1965.  

Evy Johanne Håland, Greek Festivals, Modern and Ancient: A Comparison of Female and Male Values, Volume 1-2, Cambridge Scholars Publishing, 2017. 

G. Gonca Gökalp-Alpaslan, “Çağdaş Türk Şiirinde Lale Simgesi”,  Türkbilig, 2005/9: 15-39. 

George Dunbar, A New Greek and English, and English and Greek Lexicon, with An Appendix, Edinburgh, 1840. 

Herodot Tarihi, Çeviren: Müntekim Ökmen, Yunanca Aslıyle Karşılaştıran ve Sunan: Azra Erhat,  İstanbul, 1983.  

Herodotus, The Histories , A. D. Godley, Ed. İn Persus Digital Library. 

https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126

Ovidius, Dönüşümler, Yapı Kredi Yayınları, 2019. 

Ovidius, Metamorphoses, Books I-VII,  Tr: Henry Thomas Riley, 1899. 

Pliny the Elder, The Natural History John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+toc

Thomas De Quincey, Suspiria de Profundis, New York, 2019. 

William Smith,  A Dictionary of Greek and Roman Antiquities,  London,  1875. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA/home.html