Edremit Meslek Yüksekokulu Zeytincilik ve Zeytin İşleme Teknolojisi Programı Eğitim ve Uygulama Tesisleri Kurulumunun Olumlu Etkileri

Zeytin bitkisinin Türk tarımında asla vazgeçilemeyecek stratejik öneme sahip bir yeri vardır.

* 11-13 Haziran 2019 tarihinde 8. ULUSLARARASI MESLEK YÜKSEKOKULLARI SEMPOZYUMU (UMYOS)’nda bildiri olarak sunulmuştur.

 

Zeytin bitkisinin Türk tarımında asla vazgeçilemeyecek stratejik öneme sahip bir yeri vardır.  Anavatanı yukarı Mezopotamya olan zeytin buradan yıllar içerisinde güneye; Kuzey Afrika’ya yani Güney Akdeniz’e ve kuzeye doğru Anadolu’ya oradan da Güney Avrupa’ya yani Kuzey Akdeniz’e yayılmıştır (Hehn 1998). Dünyada yaklaşık 9 milyon hektar alanda 900 milyon zeytin ağacından yaklaşık 17 milyon ton dane zeytin elde edilmektedir. Zeytin ham olarak tüketilemediği için işlenmektedir. Bu nedenle üretici ülkelerin dane zeytin miktarları sofralık ve yağlık olarak değişim göstermektedir. Dünya sofralık zeytin üretimi son yedi sezonda 2 milyon tonlardan 2,5 milyon tonlara yükselmiş, yedi sezonun ortalamasına göre üretim yaklaşık 2,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. En önemli üretici ülkeler sırasıyla; Avrupa Birliği Ülkeleri, Türkiye, Mısır, Cezayir, Suriye, Fas ve Arjantin’dir. AB ülkeleri arasında ilk sırayı İspanya almakta onu Yunanistan ve İtalya izlemektedir. İspanya’nın AB üretimindeki payı %70’ler seviyesindedir. Bunların yanı sıra son yıllarda Avustralya, Japonya ve Arjantin gibi ülkelerde de zeytin üretimine başlanılmıştır (NTO 2014). İspanya zeytin üretiminde olduğu gibi zeytinyağı üretiminde de dünyada birinci konumdadır. İspanya’yı zeytinyağı üretiminde sırayla; İtalya, Yunanistan ve Türkiye izlemektedir. Türkiye bulunduğu coğrafi konum ve sahip olduğu Akdeniz iklimi özellikleri nedeniyle İspanya, İtalya, Tunus ve Yunanistan gibi diğer Akdeniz ülkeleriyle birlikte dünyanın önde gelen zeytin ve zeytinyağı üreticileri içerisindedir (GTB 2016). Dünyada sofralık zeytin üreten önemli ülkeler ise sırasıyla; İspanya, Mısır, Türkiye, Cezayir, Yunanistan, Suriye, Arjantin, Fas, İtalya’dır. AB’nin dünya sofralık zeytin üretimindeki payı, son on yılın ortalamasına göre %31,8’dir. Türkiye, dünya sofralık zeytin üretiminde son yıllarda ikinci ve üçüncü sıra arasında Mısır ile yer değiştirmekle birlikte son on yılın ortalamasına göre dünyada %14,8’lik bir paya sahiptir. Türkiye’nin zeytin üretimi 2007-2008’de 200 bin ton iken, 2013-2014’de 430 bin ton (Bayramer 2015), 2015-2016’da 433 bin ton (UZZK 2016), 2017-2018’de 456 bin ton (UZZK 2017), 2018-2019 yılında ise 424 bin ton olmuştur (UZZK 2018). Türkiye’de zeytincilik, Cumhuriyet sonrası tarımının en önemli faaliyet alanlarından biri olmuştur. Atatürk’ün 1929 yılında Yalova bölgesine yaptığı bir gezide, zeytinciliğe gereken önemin verilmesine yönelik direktifleriyle Türkiye’de zeytincilik seferberliği başlatılmış ve zeytincilik konusunda araştırmalar yapmak üzere, 1937 yılında Bornova Zeytincilik Araştırma Enstitüsü kurulmuştur. Diğer yandan zeytin bahçesine bakmayan ve bakım yaptırmayan üreticilere ceza verilmesine neden olan bir kanuna (26/01/1939 tarih ve 3573 sayılı "zeytinciliğin ıslahı ve yabanilerinin aşılattırılması hakkında kanun") sahip tek bitki olmuştur (Özkaya, Tunalıoğlu ve ark. 2010). Zeytincilik, 1929-1950 yılları arasında hızla artmış, bunu takip eden 1950 ve 1960 yılları arasında biraz hız kaybederek gelişmeye devam etmiştir. Bu gelişme 1963 yılında çıkarılan ‘Delice Tasarısı’nın 1965 yılında kaldırılması, 1970’li yıllarda ekonomik olarak farklı ürünlerin ortaya çıkması ve 1980 sonrası “Turizm Teşvik Yasası” ile birlikte zeytinlik alanlarının farklı kullanımlar için yok edilmesi ile yavaşlama hatta gerileme içine girmiştir. Sektörün yeniden canlanması ve gelişmeye başlaması 1990’lı yıllarda geleneksel zeytincilikten modern zeytinciliğe geçiş ile başladığı bilinmektedir (Tunalıoğlu 2010). Türkiye’de sofralık zeytin üretimi son yıllarda ciddi bir artış göstermiştir. Sofralık zeytin ihracatındaki bu artış, sofralık zeytinin yurtdışında daha iyi tanıtılması, ihracatçıların sektöre daha fazla ilgi göstermesi, rakip ülkelere göre kaliteli ürünlerle dış pazarda yer alması ile açıklanabilir (Savran & Demirbaş 2011). Ancak Türkiye’de yıllara göre zeytin ağaç varlığı ve üretimin artmasına rağmen sofralık zeytin ve zeytinyağı sektöründe İspanya, İtalya, Yunanistan ile rekabet göz önüne alındığında ihracatta istenilen hedeflere ulaşılamamıştır.

Zeytin, ağaç sayısı ve üretim alanı açısından önem sırasıyla Ege, Akdeniz, Marmara, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yetiştirilmekte fakat üretim yoğun olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yapılmaktadır. En fazla zeytin ağacı Aydın, İzmir, Muğla, Balıkesir, Bursa, Gaziantep ve Çanakkale’dedir. Bu merkezler dışında sırası ile Adana, Kahramanmaraş, Kocaeli, İstanbul, Artvin, Mardin, Konya, Tekirdağ, Bilecik, Sakarya, Sinop, Urfa, Trabzon, Burdur, Kastamonu, Zonguldak, Ordu, Samsun, Adıyaman, Eskişehir, Isparta, Amasya ve Edirne İllerinde zeytin yetiştirilmektedir (Tunalıoğlu & Gökçe 2002). Balıkesir ilinde 14 ilçede zeytincilik yapılmaktadır. En fazla zeytin ağacı Edremit, Burhaniye, Ayvalık, Gömeç ve Havran’dadır. Zeytinin yayılış alanı Edremit Körfezi’nin kuzeyinden, Kazdağı’nın güney eteklerinde Behramkale’den başlayarak kıyı şeridi boyunca Ayvalık’ın güneyine kadar uzanır. Ayrıca Edremit-Burhaniye-Havran-Gömeç Ova tabanlarında yayılış gösteren zeytinlikler Havran-İvrindi Karayolunun geçtiği boğaza kadar sokulmaktadır. Bu ilçeler dışında Balıkesir’de Erdek, Havran, Gönen, Bandırma, Manyas, Marmara, Bigadiç, Savaştepe, Merkez ve Susurluk ilçelerinde zeytin yetiştirilmektedir (Buldan & Çukur 2003). Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre; 2016-2017 sezonunda zeytin dikim alanı 846.061 hektardır (KGM 2018). Edremit Körfezi, Ayvalık (edremit yağlık, ada, şakran, midilli sinonim isimleri ile de bilinen)  çeşidinin yetiştiği ve dünyanın en kaliteli zeytinyağının üretildiği bölgelerden birisidir. Balıkesir ili Edremit Körfezinde 2018-2019 sezonu itibariyle zeytin ağacı sayısı 11.038.624 adet meyve veren, 473.990 adet meyve vermeyen olmak üzere toplam 11.512.614 adettir. 2018-2019 sezonunda yine Edremit Körfezinde 109.902 ton zeytin elde edildiği tahmin edilmektedir. Bunların 26.455 tonu sofralık zeytin olarak değerlendirilirken, 83.446 tonu yağlık zeytin olarak değerlendirilmiştir. 2019 yılı sonunda Edremit Körfezi’nde elde edilecek zeytinyağı miktarının 15.269 ton olması beklenmektedir. Edremit Körfezi, Türkiye ağaç varlığının yaklaşık %6,47’sine, zeytinyağı üretiminin %8-12’sine, sofralık zeytin üretiminin %6,24’ine sahiptir (UZZK 2017, UZZK 2018). Edremit Körfezinde de Türkiye genelinde olduğu gibi var-yok yılı üretim farkı, diğer önemli zeytin üreticisi ülkelerin üretim farkına göre fazladır.